“Türkiye Büyük Millet Meclisi” mi yoksa bir ihtilâlci meclis mi? Kavram ve süreç üzerine düşünceler
Bir tarihçi olarak geçmişe baktığımda, yalnızca olayların kronolojisini görmekle yetinmem; o olayların taşıdığı anlamı, kırılma noktalarını ve bugüne uzanan yansımalarını hissederim. “İhtilâlci bir meclis” ifadesi de böyle bir kavramdır: Yalnızca bir parlamentonun kuruluşu değil, mevcut siyasal ve toplumsal düzenin kökten sorgulanması ve yeniden inşa edilmesi sürecini temsil eder. Peki ama, tarihsel bağlamda “ihtilâlci meclis” ne demektir? Bu kavram, yalnızca formel bir meclis mi yoksa devrimci bir organ mı ifade eder? Gelin birlikte incelleyelim.
1. Tarihsel arka plan: Meclis kavramı ve ihtilâlci nitelik
Meclis (parlamento) kavramı modern siyaset tarihine görece geç girmiştir; ancak Türkiye özelinde ilk büyük kırılma noktası, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemleri ve ardından gelen Kurtuluş Savaşı çerçevesinde görülür. Örneğin, “Meclis‑i Mebûsan” (Osmanlı Mebusan Meclisi) gibi organlar vardır. [1]
Bu geleneksel meclislerden farklı olarak, “ihtilâlci meclis” ifadesi şunu vurgular: Meclis, salt yasama organı olmaktan çıkıp, bir rejimin değişimini, kurulmuş düzenin tasfiyesini ve yeni bir siyasi/toplumsal sözleşmenin başlangıcını temsil eder. Türkiye’de bu bağlamda 23 Nisan 1920’de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), bazı çalışmalar tarafından “ihtilâlci karakterli” bir meclis olarak tanımlanmıştır. [2]
1.1 Neden “ihtilâlci”? Meclisin olağanüstü yönü
Bir meclis, sıradan bir yasama organı olarak teşvik edilmezse; varlığı, biçimi, yetkileri ve dönem şartları itibarıyla olağanüstü hale gelir. Bu durumda “ihtilâlci meclis” kavramı devreye girer. Yani:
– Meclis, mevcut hükümetin ya da rejimin meşruluğunu sorgular.
– Meclis, olağanüstü yetkilerle donatılır; savaş, işgal, baskı gibi şartlar altında görevlendirilir.
– Meclis, kurucu niteliğe sahip olabilir; yeni devlet yapısının, kurumlarının temellerini atan organ olabilir.
– Meclisin toplanışı veya yapısı, eski düzenle kopuşu işaret eder.
Türkiye’de “Salahiyet‑i fevkalâde” bir meclis şeklinde TBMM’nin nitelenmesi bu bakımdan önemli bir örnektir. [3]
2. Akademik tartışmalar: “Kurucu meclis”, “ihtilâlci meclis” ve demokrasi
Akademik literatürde “kurucu meclis” ve “ihtilâlci meclis” kavramları birbiriyle yakın durur ancak birebir eş değildir. Kurucu meclis, yeni bir anayasa veya devlet biçimi kurma görevini almış meclis anlamındadır. İhtilâlci meclis ise bu süreci başlatan, eski düzenle sembolik ve kurumsal olarak kopuşu temsil eden meclistir.
Örneğin, bir makalede TBMM’nin hukuki statüsü “ihtilâlci karakterli” olarak incelenmiştir. [4] Bu tartışmadaki temel sorular şunlardır:
– Meclis, halk iradesini temsil edebilir mi yoksa olağanüstü durumlar için kurulan geçici bir meclis midir?
– İktidar ve kurumlar açısından, bu meclis yeni düzenin meşruiyetini nasıl tesis eder?
– Demokrasi açısından, ihtilâlci meclisler geleneksel parlamenter işlevin ötesine geçer mi yoksa onu askıya mı alır?
Akademik bakış açısıyla ihtilâlci meclislerin demokratik meşruiyeti tartışma konusudur. Çünkü mevcut düzenle bağlarını koparırken, yeni düzenin temellerini atmak için geniş halk katılımı ve meşruiyet bulma zorunluluğu taşır. Bu bağlamda kurumlar yeniden şekillenir, vatandaşlık anlayışı değişir, ideolojik bir kurgu devreye girer.
2.1 Vatandaşlık ve meclisin dönüşümü
İhtilâlci meclis kurulduğunda, vatandaşlık kavramı da değişime uğrar: Sadece seçilmiş temsilciler değil, halkın yeni düzenin öznesi olduğu mesajı verilir. Yeni vatandaşlık anlayışı, eski rejimin otoriter yapılarına karşı bir “özgürlük”, “hak” söylemiyle şekillenebilir. Bu açıdan, meclisin sahip olduğu ideolojik yön ve kurumların dönüşümü oldukça kritiktir.
3. Günümüzdeki anlamı ve düşündürdükleri
Bugün ele aldığımızda, “ihtilâlci meclis” ifadesi nostaljik bir tarihsel kavram olmaktan öteye geçer; düzenin krizlerine, kurumların kırılmasına ve toplumsal sözleşmenin yeniden inşasına işaret eder. Aşağıdaki sorular okuyucuya kendi bağlamında düşünme fırsatı sunar:
– Bir meclis sadece yasama organı mıdır yoksa toplumsal bir dönüşüm aracına dönüşebilir mi?
– Kurumların meşruiyeti sarsıldığında, yeni bir parlamento yapısı nasıl ortaya çıkar? Meşruiyet neyle tesis edilir?
– Vatandaşlık ve temsiliyet anlayışımız “eski düzenin kırılmasından” sonra nasıl yeniden biçimlenmiştir?
Türkiye bağlamında TBMM’nin kuruluş şartları, işgal altındaki bir ülkenin temsil organı olma motivasyonuyla şekillenmişti. Bu deneyim bize, meclislerin yalnızca “oy verenler” ve “seçilenler” ekseninde değil, tarihsel ve toplumsal krizlerin çözüm mekanizması olarak da kurulabileceğini gösterir. [2]
3.1 Dönüşüm mü yoksa süregelen kriz mi?
Bir meclis ihtilâlci nitelik kazandığında, toplumsal dönüşümün öncüsü haline gelir. Ancak aynı zamanda risk taşır: Yeni kurumların meşruiyet eksikliği, askeri ya da baskıcı olağanüstü yetkilerle beslenmesi, demokratik gerilemeye neden olabilir. Dolayısıyla, “ihtilâlci meclis” kavramı hem umut hem uyarı içerir.
Sonuç
İhtilâlci bir meclis, yalnızca bir temsil organı değil; eski düzenin kırıldığı, yeni toplumsal ve siyasal sözleşmenin kurulduğu bir semboldür. Bu kavram, kurumların işleyişini, vatandaşlığın anlamını, ideolojinin kurumlaşmasını ve toplumsal dönüşüm mekanizmalarını yeniden düşünmemize imkân verir. Tarihten günümüze kurumsal kırılmaların izini sürerken, bizler de bu soruyu sorabiliriz: “Meclisimiz değişim aracı olarak ne kadar işlevsel?” veya “Temsil sistemi, yalnızca seçim mekanizmasından mı ibarettir?” Bu sorularla birlikte, meclis kavramının hem geçmişinin hem de geleceğinin üzerimizde bıraktığı izleri birlikte tartışabiliriz.
—
Sources:
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/ChamberofDeputies%28OttomanEmpire%29?utm_source=chatgpt.com “Chamber of Deputies (Ottoman Empire)”
[2]: https://dergipark.org.tr/en/pub/ttkbelleten/issue/76104/1261015?utm_source=chatgpt.com “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Hukuki Statüsü ve İhtilâlci …”
[3]: https://www.tarihistan.org/anadolu-da-kurulan-ihtilal-meclisi-tbmm-yuz-bir-yasinda/23332/?utm_source=chatgpt.com “ANADOLU’DA KURULAN İHTİLAL MECLİSİ (TBMM) YÜZ BİR YAŞINDA”
[4]: https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/2899/tur?utm_source=chatgpt.com “BIRINCI TÜRKIYE BÜYÜK MILLET MECLISININ HUKUKI STATÜSÜ VE IHTILALCI …”